Światu zostało pięć lat do wojny? "Amerykanie nie oddadzą roli światowego lidera bez walki"

Amerykanie coraz bardziej uświadamiają sobie, że okienko się zamyka. I mogą uderzyć — z prof. Bogdanem Góralczykiem rozmawia Grzegorz Sroczyński.
Co się dzieje?
Jesteśmy na zakręcie. Najostrzejszym od końca zimnej wojny, czyli od upadku ZSRR. Przemija coś, co trwało od 1991 roku do dziś, i co politolodzy nazywali jednobiegunową chwilą.
Chwilą?
Bo w historii ludzkości ostatnie trzy dekady, kiedy Ameryka była jedynym mocarstwem i rządziła całym światem, to tylko chwila. Absolutnie wyjątkowa. Świat nigdy wcześniej nie był jednobiegunowy, zawsze tych ośrodków siły było dwa, trzy, kilka. Więc można powiedzieć, że wracamy do normalności. Tyle, że to boli.
Chiny w latach 40. wytwarzały tylko 3 proc. światowego PKB, w latach 70. było to około 4,5 proc. A później przez ponad 30 lat przeszły najdłuższy w dziejach okres wzrostu gospodarczego, w latach 1978-2012 PKB rósł im co roku średnio o 9,8 proc. Dziś odpowiadają za 17,5 proc. światowego PKB. Stany Zjednoczone — za 23 proc. Jeśli nic niespodziewanego się nie wydarzy, to w ciągu dekady Chiny będą pierwsze.
Na razie przestali udawać.
Udawać?
Że o nic im nie chodzi. Przez lata twierdzili, że nie mają żadnego wielkiego planu, nie chcą wpływać na świat, nie chcą zostać supermocarstwem. «My tylko eksportujemy» — mówili. Teraz się odsłonili. Ich plan «Made in China 2025» to komunikat dla świata: tak, chcemy być liderem nowoczesnego przemysłu i chcemy zająć najważniejsze miejsce w światowej polityce.
Ekipa Xi Jinpinga ogłosiła dwa cele na stulecie. Pierwszy ma zostać osiągnięty w 2021 roku — czyli na stulecie Komunistycznej Partii Chin — i polega na zbudowaniu «społeczeństwa umiarkowanego dobrobytu». Tłumacząc to na nasze zachodnie kategorie, chodzi o potężne wzmocnienie klasy średniej. To bardzo sprytne, bo ich uniezależni.
Od kogo?
Od nas. Dotąd rozmaici eksperci powtarzali, że Chiny nie mogą za bardzo podskakiwać Zachodowi, bo przecież to my kupujemy większość ich produkcji. To się za chwilę skończy. Xi Jinping chce, żeby motorem chińskiej gospodarki nie był już tani eksport na Zachód, lecz — jak pisze — «kwitnący rynek wewnętrzny». Jeśli mu się uda, to produkty, które jechały do nas, będą kupować chińscy obywatele.
Teraz nie kupują?
Za mało. Chińczycy mogliby więcej wydawać, ale dużą część swoich pensji oszczędzają na czarną godzinę, bo nie mają w zasadzie żadnej opieki od państwa. Władze rozpoczęły więc budowę sieci świadczeń socjalnych. Jak ludzie dostaną darmowe leczenie i perspektywę emerytury, to przestaną aż tyle odkładać i zaczną żyć jak klasa średnia.
Drugi cel Xi Jinpinga ma być zrealizowany do 2049 roku — czyli na stulecie proklamowania Chińskiej Republiki Ludowej — «wielki renesans narodu chińskiego». Chodzi przede wszystkim o pokojowe zjednoczenie Chin z Tajwanem. Tajwan ma PKB porównywalne z Polską, więc gdyby się połączyli, to od razu powstaje gospodarka numer jeden na świecie.
Zachód pewnie wszystko to by zignorował i nadal byśmy sobie opowiadali historyjki, że to tylko propaganda komunistycznego rządu. Ale Xi Jinping wyskoczył z geopolitycznym projektem Nowego Jedwabnego Szlaku. I opadły nam wreszcie klapki z oczu.
Dlaczego?
Liczby. W ramach słynnego planu Marshala odbudowy Europy po II wojnie światowej wydano — według dzisiejszego kursu dolara — około 110 mld dolarów. A Chińczycy już na starcie chcą dać na swój projekt bilion trzysta miliardów dolarów. Kilkanaście razy więcej. Od 2014 roku inwestycje wychodzące z Chin są wyższe niż przychodzące.
Na czym polega pomysł Nowego Jedwabnego Szlaku?
Ma to być wygodne połączenie Chin z Europą. Morskie i lądowe. Ten morski szlak kończy się w greckim porcie Pireus, a lądowy w Łodzi, z której ma iść dziewięć odnóg w różnych kierunkach. Widziałem to na własne oczy na chińskiej prezentacji.
Ale po co im to?
Fuzje i przejęcia.
Będą w Europie stawiać fabryki?
Będą je kupować. Chcą przejąć europejskie srebra domowe.
Niemcy się obudzili dopiero jak Chińczycy przejęli ich firmę KUKA, która jest największym producentem robotów przemysłowych. I nagle pojawiły się okrzyki grozy, że trzeba robić przegląd chińskich inwestycji i niektóre blokować.
Partner do czego?
Do zarządzania światem. Oni panicznie boją się, że nowy układ sił na świecie będzie dwubiegunowy: USA-Chiny. I próbują zrobić wszystko, żeby do tego nie doszło.
Bo?
Nie chcą wojny.
Jednego jestem pewien, a rzadko można być czegoś pewnym przy obecnej zmienności układu sił na świecie. Otóż Chiny mają tyle zadań domowych, że jest absolutnie nie do pomyślenia, aby wywołały wojnę. Wtedy nie zrealizują swoich celów na stulecie. Ale to nie oznacza, że jesteśmy bezpieczni. Światu grozi mechanizm, który w naukach politycznych nazywa się pułapką Tukidydesa. W «Wojnie peloponeskiej» Tukidydes opisał rywalizację Sparty i Aten, czyli hegemona w świecie starożytnej Grecji z rosnącym w siłę rywalem. Historycy z Harvardu badali podobne przypadki rywalizacji przez okres ponad 500 lat w najnowszej historii świata. Spośród szesnastu aż dwanaście zakończyło się wojną. I niemal za każdym razem wywoływał ją dotychczasowy hegemon, który wpadał w panikę, że traci wpływy. Na tym polega istota pułapki Tukidydesa. Skoro mamy starego hegemona, czyli USA i szybko rosnącego pretendenta, czyli Chiny, to pułapka może się zatrzasnąć.
Był już układ dwubiegunowy USA — ZSRR. I wojna nie wybuchła.
To co innego. Kiedy obie strony są równie silne i trzymają się w szachu — jak Ameryka i Związek Radziecki — wtedy jest w miarę bezpiecznie. Toczą się wojny zastępcze np. w Afganistanie, Korei czy Wietnamie, ale nie dochodzi do bezpośredniego starcia. Natomiast kiedy pretendent rośnie, a hegemon czuje, że traci siły, wtedy ryzyko konfliktu jest bardzo poważne.
Gdy pan czyta o kolejnych cłach nakładanych przez Trumpa na chińskie towary, musi pan wiedzieć, że nie chodzi jedynie o wojnę handlową, która rozejdzie się po kościach. To jest przygrywka. Wystąpienie wiceprezydenta Mike Pencea z 4 października powinno zostać w złote ramki oprawione.
Co Pence powiedział?
Właściwie wypowiedział Chinom wojnę. Zimną na razie. W renomowanym Instytucie Hudson wygłosił przemówienie nowym agresywnym językiem. Do tej pory były tylko prztyczki Trumpa, który twittował, że Chiny to «nieuczciwy handlarz» albo «złodziej technologii». A wiceprezydent Pence w swoim przemówieniu narysował obraz państwa będącego osią światowego zła i zagrożeniem dla wolności Zachodu. Amerykańscy politycy nie mówili dotąd o Chinach w taki sposób. Pence przypomniał, że PKB Chin w ciągu ostatnich 17 lat wzrósł dziewięciokrotnie, w dużej mierze przy wykorzystaniu amerykańskich inwestycji i technologii. Mówił, że Chiny stały się «asertywne i pewne swego», a Pekin «używa swej mocy jak nigdy dotąd» oraz «prowadzi rozwiniętą i skoordynowaną kampanię na rzecz podważenia zaufania do najcenniejszych ideałów naszego narodu». Dlatego obecna administracja USA zamierza «bronić interesów amerykańskich za pomocą odnowionej siły». Tak militarnej, jak gospodarczej.
Amerykanie coraz bardziej uświadamiają sobie, że okienko się zamyka. I mogą uderzyć.
Trump wywoła wojnę z Chinami?
Tu nie chodzi o Trumpa i jego szaleństwa, tylko o logikę tej sytuacji. Każdy amerykański prezydent musiałby się z Chinami w końcu skonfrontować. Liberalne elity widzą w Trumpie wariata, ma niemiłosiernie rozbuchane ego, ale jeśli chodzi o geopolitykę to widzę w jego działaniach racjonalne jądro. Chińczycy chcieli go kupić, pomasować mu to wielkie ego. Stąd wizyta Xi Jinpinga na Florydzie, festiwal uśmiechów, a potem rewizyta, w trakcie której Pekin stworzył coś, co nie istnieje w protokole dyplomatycznym: wizytę państwową plus. To było cesarskie przyjęcie amerykańskiej pary prezydenckiej. Trump, owszem, ładnie podziękował, ale z kalkulacji mu wyszło, że interes się nie opłaca. I urwał się Chińczykom, nie dał się ugłaskać. Bo Ameryka nie może mieć rocznie 400 mld dolarów ujemnego salda w handlu z Chinami i nie może godzić się na kradzież technologii.
Czyli będzie z tego wojna?
Jeśli z obecnego chaosu wyłoni się świat wielobiegunowy — nie będzie. Ale nie wiadomo, ile tych biegunów powstanie. W układance liczą się Chiny, USA, Indie, może Rosja, no i pytanie, czy piątym ważnym pretendentem do zarządzania światem będzie Unie Europejska.
Prognozy na 2035 rok mówią, że pierwszą gospodarką świata będą Chiny, drugą USA, trzecią Indie. W 2050 roku kolejność znowu ma się zmienić: pierwsze Chiny, drugie Indie, a Stany dopiero trzecie. Rosja nie będzie mocna gospodarczo, bo jest zbyt uzależniona od Chin, stała się dostarczycielem surowców dla chińskiej gospodarki. W starciu gigantów, które właśnie się rozpoczęło, wielką niewiadomą są Indie. Z kim będą trzymać? Na razie Hindusi zdefiniowali się jako swing state, czyli „państwo obrotowe”, które może współdziałać i z Chinami, i z USA. I tu Pekinowi potrzeba jest silna Unia Europejska.
Po co?
Bo Hindusom nie dowierzają. Boją się, że Indie w końcu dogadają się z USA, więc chcą mieć jeszcze jednego silnego partnera w tej układance. A tylko zjednoczona Europa może być parterem kolosów.
Brytyjski ekonomista Angus Maddison badał siłę gospodarczą wielkich mocarstw w historii świata. Od początku ery nowożytnej aż do wojen napoleońskich największą gospodarką były Chiny, czasami Indie, gdy w Chinach toczył się jakiś konflikt. Czyli dopiero ostatnich dwieście lat to pełna dominacja Zachodu. Centrum gospodarki i finansów, które skupiło się wokół Oceanu Atlantyckiego i trwało tam do końca jednobiegunowej chwili, teraz przenosi się na Pacyfik. Dla Chińczyków to oznacza, że świat wraca w stare koleiny. A dla nas to szok. I nie umiemy tego przyjąć.
Właściwie dlaczego Zachód słabnie?
Dominacja Zachodu załamała się w 2007 roku, tylko my — zajęci problemami gospodarki w USA i Europie — nie zauważyliśmy, że mamy do czynienia z czymś większym niż kryzys ekonomiczny. Ujawniła się słabość całego zachodniego systemu i słabość Ameryki jako światowego szeryfa, który ten system stworzył. Mówiąc wprost: nasz system okazał się niewydolny. Za rządów Xi Jinpinga wyrósł Ameryce w sposób gwałtowny pretendent do przejęcia władzy nad światem.
Ale co znaczy w sposób gwałtowny?! Przecież Chiny nie urosły z dnia na dzień.
Przespaliśmy. Zachód wszystkie sygnały ignorował i żywił się stereotypami — zresztą wygodnymi dla Chińczyków — że oni są tylko zagłębiem taniej siły roboczej. Albo kolosem na glinianych nogach. Nie kojarzyliśmy prostych faktów.
25 grudnia 1991 roku upada ZSRR, a już trzy tygodnie później 88-letni Deng Xiaoping jedzie jak chiński cesarz na południe do specjalnej strefy ekonomicznej Shenzhen i ogłasza, że wszystko trzeba zmienić po to, żeby wszystko zostało po staremu. Łączy system komunistyczny z systemem rynkowym, co całkowicie zmienia azymuty partii, ale pozwala zachować komunistom władzę.
Tymczasem świat zachodni po upadku ZSRR upajał się własnym sukcesem. „Koniec historii i ostatni człowiek” — to tytuł książki Francisco Fukuyamy, która wyszła w 1992 roku. Liberalna demokracja miała być ostateczną formą ustrojową ludzkości i wkrótce opanować cały świat. Ta książka była absolutnym hitem, bo trafiła w intelektualną potrzebę zachodnich elit. Wszyscy się tym zaczytywali i takie myślenie zaczęło obowiązywać. „Nie ma innej drogi niż liberalna demokracja” — pisali publicyści.
I co w tym złego?
Pycha i lenistwo. Fukuyama później wielokrotnie żałował swoich tez. To ogromny błąd, że po upadku ZSRR popadliśmy w samozachwyt. W ten sposób utraciliśmy główną przewagę cywilizacji Zachodu, która polega na nieustannej autokrytyce, kombinowaniu, poprawianiu systemu, fermencie.
Zwycięskie supermocarstwo — USA — zostało samo na placu boju i mogło w 1991 roku podyktować reszcie świata dosłownie wszystko. I podyktowało konsensus waszyngtoński, czyli fundamentalizm rynkowy. Zestaw prostych jak cep reguł, które za pośrednictwem Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego narzucano innym. Deregulacja, prywatyzacja, rząd niech nie ingeruje w gospodarkę, bo może tylko zepsuć. Zastanawiam się często, jak to możliwe, że byliśmy tak bardzo krótkowzroczni. Ja sam w latach 90-tych pojęcia globalizacja i amerykanizacja stosowałem wymiennie jako synonimy. Dziś bym już tego nie zrobił. Bo widać, że największym zwycięzcą globalizacji są Chiny.
Dlaczego?
Nie kupiły konsensusu waszyngtońskiego.
W wyniku tych wszystkich bzdurnych tez o końcu historii i jedynym słusznym modelu gospodarczym, Zachód pozbawił się narzędzi pozwalających trzymać w ryzach rynki. Rządy uznały, że nie mogą ingerować w procesy ekonomiczne. A Chiny narzędzia wpływu na rynki zachowały. Wprowadzili połączenie reguł rynkowych z państwowym planowaniem. Nie wymyślili tego sami, Deng Xiaoping kazał naśladować Singapur. A jeszcze wcześniej wyszła z tym Japonia.
Jest jeszcze coś, co obecnie daje Chinom przewagę nad Zachodem: autorytaryzm.
Mnie uczono, że autorytaryzm jest mniej wydajny pod każdym względem. Generuje więcej błędów.
Niestety, nie zawsze. W czasach niestabilności i zamętu — a w takiej rzeczywistości dziś żyjemy — autokracje mają ważny atut: mogą szybko reagować. Jedną decyzją administracyjną przestawiać wektory w polityce. Żaden kraj Zachodu nie umie tak szybko podążać za zmieniającymi się okolicznościami, bo procedury demokratyczne trwają i trzeba wszystkich przekonać.
Wierzyliśmy, że wolny rynek bez liberalnej demokracji nie może sprawnie działać. Tymczasem przykład Chin pokazał, że wolny rynek świetnie się dogaduje z autorytaryzmem, a taki system może być trwały i wydajny. Zwłaszcza, że chiński autorytaryzm jest technokratyczny, te wszystkie niedemokratyczne decyzje podejmują tam eksperci po najlepszych światowych uczelniach. Czasem mam wrażenie, że biznes woli dogadywać się z autorytarną władzą, która szybko podejmuje decyzje, niż z rządami państw demokratycznych, które są zależne od wyborców i reprezentują różne sprzeczne interesy.
I co z tym robić?
Nie wiem. Zachód musi pokazać determinację i dostosować liberalną demokrację do nowych warunków.
Założenie ideologiczne Zachodu wobec Chin było takie: im więcej tam wpompujemy kapitału, im bardziej ich ze sobą zwiążemy, tym Chiny się bardziej zliberalizują. A na końcu przyjmą prawa człowieka i demokrację. Wszyscy tam poszli robić interesy od Kentucky Fried Chicken po General Motors. Chińczycy — owszem — przyjęli nasze inwestycje, ale za zachodnie idee podziękowali. Bo to starożytna cywilizacja, która myśli swoimi kategoriami. Wszystko co bierze z Zachodu wdraża po swojemu.
Pytanie o to, czy w Chinach nastąpi demokracja jest powszechne na Zachodzie, ale ma się nijak do ich sposobu myślenia. Profesor Zheng Yongnian, który pracuje w Singapurze i od paru lat wydaje książki już tylko po chińsku, uważa, że ich reformy można podzielić na trzy etapy każdy po 30 lat. Pierwszy etap — lata 1978-2008 — to odbudowa potęgi państwa. Drugi — i tego jesteśmy świadkami — to wzmocnienie siły nabywczej obywatela, ale bez budowy społeczeństwa obywatelskiego, które mogłoby odebrać władzę partii. Chodzi o stworzenie konsumenta napędzającego koniunkturę. I dopiero po 2035 roku — jak przewiduje Yongnian — przyjdzie trzeci etap i wtedy będą jakieś reformy polityczne. Nastąpi liberalizacja, ale umówmy się, czy na przykład w Singapurze istnieje demokracja w naszym zachodnim rozumieniu?
Chiny wygrają z Zachodem?
Nic nie jest przesądzone. Stawiają za wzór Singapur: nowoczesny, sprawny, wydajny, ale też przejrzysty i oparty na prawie. A w Chinach ani przejrzystości, ani państwa prawa, tylko prawo partii. Nadto Xi Jinping wraca do rządów jednoosobowych, rozmontowując dziedzictwo Deng Xiaopinga. W elitach rośnie ferment, ale też strach. Umacnia się autokracja.
Kiedy Xi Jinping objął władzę, jawił się jako liberał i reformator. Wielu liczyło, że nieco zdemokratyzuje system. Stało się odwrotnie. Władze bowiem początkowo miały pomysł, że klasę średnią zbudują dzięki inwestycjom giełdowym i zaprosiły obywateli do masowego kupowania akcji. Kto zna Chińczyków, ten wie, że posiadają gen hazardu, więc nie trzeba im było dwa razy powtarzać. Kierowcy, studenci, kelnerzy, sklepikarze, całe rodziny się zadłużały i pakowały pieniądze na giełdę. W 2015 roku bańka pękła, akcje spadły na łeb na szyję. Chiny — żeby ratować giełdy — musiały wydać bilion dolarów ze swoich rezerw walutowych. I stoją. To silny organizm. Ale ofiary były, bo około 90 mln ludzi straciło dorobek życia, czego władze oczywiście oficjalnie nie przyznają. Część społeczeństwa straciła wiarę w nieomylność partii i wtedy pojawił się klasyczny odruch autokratyczny. Pałą ich. Obecnie władze w Pekinie więcej wydają na bezpiekę niż na armię.
Czy swój autokratyczny model Chiny chcą eksportować do nas?
Na razie wciąż mówią, że nie mają żadnego modelu.
No ale już ustaliliśmy, że to nieprawda.
Nie wierzę, że cywilizacja chińska będzie cywilizacją uniwersalną. Ich model jest nie do zastosowania w innych warunkach kulturowych. Ale z pewnością świat, który wyłoni się po obecnym przegrupowaniu sił, będzie pod większym wpływem Chin, a mniejszym Zachodu.
I będzie światem bez praw człowieka?
Oni to inaczej widzą. Dla nich wikt i opierunek jest prawem człowieka najważniejszym. Oraz powinności wobec państwa.
Zakaz tortur, wolność słowa, wolne wybory?
Nie interesuje ich to.
Tak naprawdę wszystko zależy od nas. W tym nowym świecie nie będzie miejsca na prawa człowieka w rozumieniu europejskim, jeśli Europa będzie słaba i poszatkowana. Czyli po pierwsze trzeba uratować integrację i liberalną demokrację w Europie. Nie dopuścić do podziału na Europę Macrona w kontrze do Europy Orbana, bo wtedy weźmiemy się za łby i przestaniemy się liczyć w nowej układance. Musimy odrobić pracę domową tu, na miejscu, jeśli chcemy mieć jakiś wpływ na rodzący się świat.
Pan się boi tego świata?
Nie. Staram się go rozumieć. Oczywiście na tyle, na ile się da. Wśród sinologów funkcjonuje takie powiedzenie: pojedziesz na tydzień do Chin, to piszesz książkę, pojedziesz na miesiąc — piszesz artykuł, a jak pojedziesz na rok, to nie piszesz nic. Bo tyle masz znaków zapytania.
Jeśli z obecnego chaosu wyłoni się pięć silnych biegunów, to decyzje dotyczące świata w 3/5 będą niezachodnie i nieeuropejskie. Nie będą to decyzje kierujące się prawami człowieka w naszym obecnym rozumieniu. Ale można grać na coś innego.
Chiny to rozumieją i chcą brać odpowiedzialność za przyszłość świata. Być może to wszystkich połączy: podstawowe prawo następnych pokoleń do życia na Ziemi.
Bogdan Góralczyk (1954) — politolog, sinolog, dyrektor Centrum Europejskiego UW. Wydał właśnie książkę „Wielki Renesans. Chińska transformacja i jej konsekwencje”.
Источник: Gazeta.pl